Wyrastał on z pytania: czym jest wychowanie prawdziwe? Wielu pedagogów było zdania, iż wszystko to, co społeczeństwo i państwo czyni z młodzieżą w szkołach, ma charakter adaptowania jej do warunków, które istnieją, przygotowywania jej do zadań, które muszą być wypełnione; wszystko to jest przeniknięte utylitaryzmem, staje się przymusem, niekiedy wręcz tresurą. Wychowanie prawdziwe miało być kształceniem osobowości, rozwijaniem jej sił duchowych, wzbogacaniem jej wewnętrznego świata; w takim wychowaniu miała panować atmosfera wolności i twórczości, a potrzeby i prawa jednostki miały być nienaruszalne. Już Rousseau twierdził, iż wychowanie obywatela jest sprzeczne z wychowaniem człowieka, a Humboldt rozwinął program pedagogiki osobowości. W drugiej połowie stulecia Nietzsche zaatakuje szkoły realne jako instytucje zaprzeczające wychowaniu. Odtąd coraz ostrzej rozdzielały się drogi tych, którzy bronili pedagogik kształcenia osobowości, i tych, którzy bronili pedagogiki urabiania obywatela i przygotowywania go do pracy. Po jednej stronie obowiązywały ideały uduchowionej kultury, po drugiej posłuszeństwo wymaganiom życia, dyktowanym przez państwo; po jednej stronie pedagogika analizowała problemy wartości, wolności kształcenia, po drugiej problemy środowiska, gospodarki, polityki.