Lata II wojny światowej i hitlerowskiej okupacji doprowadziły do sparaliżowania ruchu umysłowego wśród nauczycielstwa polskiego w tej dziedzinie. ZNP zszedł w podziemie podjąwszy w ramach Tajnej Organizacji Nauczycielskiej akcję tajnego nauczania, mającą na celu obronę młodego pokolenia przed zastojem i unicestwieniem kulturalnym. Obok sieci punktów nauczania powszechnego w zakresie języka polskiego, historii i geografii kraju ojczystego w wielu ośrodkach rozwinęły się mimo szalejącego terroru wroga tajne komplety w zakresie programu szkoły średniej i wyższej. Działały wśród nich także zespoły, w których prowadzili zajęcia znani pedagogowie i psychologowie uniwersyteccy. Szerszych rozmiarów praca ich jednak przybrać nie mogła.
Natomiast w oficerskich obozach jenieckich w Niemczech płynęło jako tako zorganizowane życie społeczne i w jego ramach odbywał się dość intensywny proces kształcenia i dokształcania nauczycieli. Programowe jego oparcie stanowiły przedwojenne wyższe kursy i instytuty nauczycielskie. Słuchacze korzystali z wykładów, seminariów, ćwiczeń i konwersatoriów, studiowali literaturę pedagogiczną, która różnymi kanałami przepływała z kraju do obozowych bibliotek. W toku tej nauki niemało czasu poświęcano również dyskusjom ogólniejszym nad trudnymi dylematami zdyskredytowanego przez życie oraz toczącą się wojnę faszystowskiego wychowania i starej, burżuazyjnej pedagogiki. W związku z tym poczęto także sięgać coraz śmielej po literaturę demaskującą antyludowy, elitarny charakter oświaty i wychowania w międzywojennej Polsce, wchodząc w ten sposób stopniowo, krok za krokiem, na drogi wiodące ku nowej pedagogice i nowej szkole.