Samowiedza jest jednym z ważnych czynników kształtowania rzeczywistości. Także i rzeczywistości naukowej. Nauka zwłaszcza nauka nowoczesna nie rozwija się żywiołowo; jako wielka, zbiorowa impreza związana obustronnymi zależnościami z postępami techniki, gospodarki i warunków społecznych wymaga w coraz większym stopniu świadomego i celowego kierownictwa. Kierowanie rozwojem nauki wymaga z kolei umiejętności nie tylko poprawnego określenia jej aktualnego stanu, ale przede wszystkim określenia jej sił dynamicznych w zakresie problematyki badawczej i kadr pozwalających przewidywać realnie perspektywy najbliższe. Krytyczna refleksja pracowników nauki nad jej stanem ogólnym lub nad stanem poszczególnych dyscyplin jest właśnie dlatego ważnym elementem odpowiedzialności za rozwój dalszy. Okazją do takiej refleksji jest w wielu dyscyplinach bilans sporządzony z racji dwudziestolecia istnienia i rozwoju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Pracownicy nauk pedagogicznych podejmują w tej publikacji próbę dokonania takiego bilansu. Jakkolwiek większość rozpraw wchodzących w skład tego artykułu była dyskutowana na posiedzeniach Komitetu Nauk Pedagogicznych i Psychologicznych PAN, całość pozostaje zbiorem studiów poszczególnych autorów. Nie chcieliśmy dokonywać redakcji kolektywnej, której tekst byłby uzgodniony i aprobowany przez Komitet, jak to czyniliśmy (podobne zasady obowiązywały wówczas i w innych dyscyplinach) z okazji dziesięciolecia rozwoju nauki polskiej. Dyskusja w łonie Komitetu miała informować autorów, jak przyjmowane są ich tezy, a tym samym dopomóc im w przezwyciężaniu subiektywizmu w doborze faktów, ustalaniu perspektyw i ocen. Już w trybie redakcyjnym ogromną pomoc w tym zakresie wyświadczył dr W. Czerniewski dokonano pewnych koniecznych ujednoliceń tekstów, przede wszystkim w zakresie informacyjnym. Zgodnie z założeniami, ingerencja nie dotyczyła sądów, które autorzy wypowiedzieli i które po dyskusjach postanowili utrzymać lub zmodyfikować. Sądziliśmy, iż dzięki temu artykuł będzie bardziej żyw, może bardziej kontrowersyjny, pobudzający do dalszych refleksji i dyskusji.
