Czynności te wywołują określone skutki, a więc opanowanie przez wychowanków wiadomości i umiejętności, nawyków i przyzwyczajeń, przekonań i poglądu na świat, pewnych kryteriów wartościowania, powodują określone zmiany w wychowankach pod wpływem różnych rodzajów oddziaływania. Bez zwracania uwagi na te zmiany, a zwłaszcza zmiany głębokie i trwałe, sama rejestracja czynności wychowawców i wychowanków jest tylko ślizganiem się po powierzchni faktów. Tak więc faktem pedagogicznym, jaki naprawdę interesuje badacza działalności wychowawczej, nie może być wszelki fakt dający się zaobserwować w procesie pedagogicznym. Jest nim natomiast tylko taki fakt, jaki ujawnia określęną prawidłowość, tj. pozwala wykrywać zależności między postępowaniem wychowawcy, zachowaniem się wychowanków oraz zmianami, które dokonały się w nich pod wpływem oddziaływania wychowawty oraz ich zachowania się. Zależności te to głównie zależności między określonymi treściami, metodami i warunkami pracy wychowawców i wychowanków a wynikami nauczania i wychowania. Opowiadając się za takim rozumieniem faktu w badaniach pedagogicznych stajemy zarazem na stanowisku, że pedagogika nie jest nauką li tylko opisową lub, co gorzej, spekulatywną, lecz nauką tłumaczącą zjawiska wychowawcze w sposób przyczynowy, a więc badającą prawidłowość tych zjawisk, ba, nawet ustalającą prawa pedagogiczne. Tak więc funkcja poznawcza pedagogiki sprowadza się do wyjaśniania przyczyn wszystkich zjawisk pedagogicznych, do ustalania wzajemnych zależności między oddziaływaniem wychowawcy, zachowaniem się wychowanków oraz skutkami, jakie to oddziaływanie i zachowanie się jako przyczyny sprawcze powodują. Bez uwzględnienia tak czy inaczej rozumianej funkcji poznawczej nie można w ogóle mówić o naukowości pedagogiki.
Jednocześnie należy przyjąć, iż wyjaśnianie przyczyn zjawisk pedagogicznych oraz ustalanie zależności występujących w procesach nauczania i wychowania, samokształcenia i samowychowania stwarza dopiero właściwe warunki do pełnienia przez pedagogikę funkcji praktycznej. Jest bowiem rzeczą oczywistą, iż normy działalności wychowawczej, wyprowadzone na podstawie obiektywnie stwierdzonych przyczynowo-skutkowych zależności procesów pedagogicznych, mają znacznie większą wartość niż normy ustalone subiektywnie na drodze spekulacji lub nie kontrolowanego doświadczenia.