Pozycja pedagogiki i psychologii kształtowała się w tej sytuacji bardzo niejednolicie. W licznej mozaice kursów wstępnych, przygotowawczych i wprowadzających do zawodu nauczycielskiego, a nawet kursów organizowanych w ramach tzw. komisji rejonowych dla nauczycieli niekwalifikowanych, przez które przeszło kilkadziesiąt tysięcy nauczycieli szkół podstawowych, pedagogika stanowić mogła niewielką cząstkę ich zawodowego przygotowania. Zakładało się przeto z góry, iż w następnych latach w toku pracy powinni oni ten swój szczupły zakres wiedzy pedagogicznej rozszerzyć i pogłębić. Również czteroletnie licea pedagogiczne, rozpoczynające naukę przedmiotów pedagogicznych już w kl. II, tzn. w 15 roku życia, a zamykające ją w 17 roku życia, nie mogły osiągnąć w tej dziedzinie zbyt wiele. Dopiero w drugim dziesięcioleciu (1957 r.) rozwinęły się one w pełnowartościowe, pięcioletnie zakłady średnie z odpowiednio rozszerzonym także programem wykształcenia pedagogicznego. Powstałe w r. 1954 studia nauczycielskie rozszerzyły w ciągu następnych lat swoją sieć prawie dziesięciokrotnie, objąwszy w r. 1963/64 formami dziennymi oraz zaocznymi, wieczorowymi i eksternistycznymi łącznie ok. 50 tys. młodzieży i nauczycieli. Przez cały prawie okres swego istnienia studia nauczycielskie opierały treść pedagogicznego kształcenia w zasadzie na programach liceów, dostosowując tylko pewne jego elementy do wieku, większej dojrzałości umysłowej i doświadczenia uczących się w nich studentów i nauczycieli. Uczelniami, które od początku bardzo poważnie potraktowały problem pedagogicznego przygotowania do zawodu nauczycielskiego, były instytuty pedagogiczne Związku Nauczycielstwa Polskiego i wyższe szkoły pedagogiczne.