Spróbujemy sięgnąć głębiej w sam proces rozwoju wychowania, aby określić odpowiadający mu rozwój pedagogiki. Nie podejmiemy tu szczegółowych analiz historycznych. Wystarczy, gdy powiemy, iż rozwój wychowania w dobie nowożytnej polega na tym, iż z pozycji marginesowej, jaką zajmowało ono w dawnych wiekach, wychowanie stawało się coraz ważniejszym czynnikiem gospodarczego i społecznego życia; w związku z tym stawało się ono powszechne i obowiązkowe, organizowane przez publiczne instytucje oświatowe. Jeszcze Locke i Rousseau ujmowali wychowanie z punktu widzenia doświadczeń guwernera; ale w wieku XIX podejmowano rozważania wychowawcze już z punktu widzenia doświadczeń nauczyciela, zrazu nauczyciela gimnazjum, później nauczyciela szkoły podstawowej i powszechnie obowiązującej. Działalność wychowawcza wielkiej armii nauczycielskiej w systemie publicznego szkolnictwa różnych stopni dostarczała w wieku XIX niezmiernie bogatych materiałów wychowawczych. Rozwój pedagogiki związany był w wielkim stopniu z tymi doświadczeniami, które wymagały analizy i dyrektyw- Nawet te systemy pedagogiczne, które nie były bezpośrednią odpowiedzią na potrzeby szkolne, rodziły się z tej nowej rzeczywistości, w której wychowanie stawało się ważną i powszechną sprawą społeczną.