Ale nie tylko warunki organizacyjne szkolnictwa pedagogicznego wywarły określony wpływ na poziom wykształcenia nauczycieli w interesującej nas dziedzinie. Znacznie istotniejsze były konsekwencje płynące z usytuowania programowego przedmiotów pedagogicznych nauczanych w poszczególnych typach zakładów oraz z wykazów literatury podstawowej i pomocniczej, stanowiących oparcie naukowe dla uczniów i studentów. Literatura pedagogiczna w toku tych lat nie tylko uzupełniała szkolny wykład nauczyciela, lecz także zastępowała i uzupełniała podręczniki, których w pewnych okresach nie było zupełnie. Nie chcielibyśmy mówić o metodach kształcenia i samokształcenia pedagogicznego, aczkolwiek wiemy, iż one również odegrały niemałą rolę. Przesądzały one przecież o tym, czy zdobywana wiedza pedagogiczna wzbogacała tylko intelekt, czy stawała się także wiedzą operatywną, użyteczną w szkolnych czynnościach nauczycielskich, pomocną w przekształcaniu Wychowawczej rzeczywistości. Najistotniejsze przeto staje się pytanie: czy i na ile pedagogika naszego dwudziestolecia stanęła na wysokości zadania jako dyscyplina szkolna oraz jako przedmiot nauki i pozaszkolnych studiów nauczycieli? W jakiej mierze angażowała się ona w ideologiczną walkę o socjalistyczne oblicze wychowania i socjalistyczny model osobowy nauczyciela? Nie jest łatwo na nie odpowiedzieć, albowiem okres dwudziestolecia przedstawiał się pod wieloma względami niejednolicie. Możemy w nim wyróżnić trzy odmienne fazy: początkową, sięgającą roku 1949, zjednoczenia polskiego ruchu robotniczego (1948 r.); drugą, obejmującą lata
1956; trzecią wreszcie, sięgającą po dni ostatnie.